Mert Özden
Dünyanın en büyük forum sitelerinden Reddit, üç farklı oturumda açık erişimli dijital tuvaller oluşturarak internetin sosyal gruplarını bir dizi deneye (experiments) davet etti. r/Place adı verilen bu deneyler; 1 Nisan 2017, 1 Nisan 2022 ve Şaka Günleri’nden farklı olarak 19 Temmuz 2023 tarihinde boş birer tuvalin katılımcılara açılmasıyla başladı. Bu etkinlikler üç-beş gün aralığında sürdü.
Her kullanıcının, tuval üzerine beş dakikada bir renkli bir piksel bırakma hakkı vardı. 1 Nisan 2017’deki deneyde her Reddit üyesi, 1000×1000 piksellik çalışma alanına 16 renkli renk paleti üzerinde yaptığı renk seçimiyle bir piksellik iz bırakıyordu. Aynı kuralların geçerli olduğu 1 Nisan 2022’de renk paleti genişletildi ve katılımcı yoğunluğu sebebiyle tuval iki sefer büyütüldü. Altı milyondan fazla insan, yaklaşık 72 milyon pikseli saatte 2,5 milyon pikselin üzerinde bir hızla yerleştirdi.1 Yine 25 Temmuz 2023’te de renk paletiyle birlikte tuval de tam beş kat büyütüldü. Bunun sonucunda toplam 10,5 milyon kişinin katılımıyla kolektif biçimde üretilen sanat eserleri ortaya çıktı. Tasarımlar üzerine planlama yapılamayacak şekilde başlangıcından kısa süre önce duyurusu yapılan bu etkinliklerde, üst düzey iletişim ve organize olma becerileri sayesinde neredeyse hatasız kolajlar ortaya çıkarıldı.2 Sürecin poetik bağlamda yorumlanabilecek noktaları; katılımcıların kendi alanlarını koruma ve diğer alanlara saldırma eğilimi, “the (black) void” ismiyle sürpriz biçimde ortaya çıkan yıkım/bozum eylemi ve belirli bir zamandan sonra yalnızca beyaz piksel bırakabilme kuralıyla tuvalin beyaz, boş haline geri döndürülmesiydi.
Bir harita şiir örneği olarak r/Place
2017’deki ilk deneyde katılımcılar basit, tesadüfi örgütlenmeler içeren, yer yer karmaşık görseller oluşturdu. Hatta argo, küfür, cinsel organ, gamalı haç formları ilk oluşturulan formlardandı ancak Reddit topluluklarından dijital iletişim platformlarına (Discord, Twitch vb.) doğru büyüyen iş birliği ile örgütlü desenler, temalar elde edilmeye başlandı.3 Özellikle Twitch yayıncılarının kitlesini harekete geçirdiği ve aynı ülkedeki yayıncıların birlikte harekete geçtiği bir etkinlik gerçekleşti. Bir yayıncı, yayını kapatırken tuvaldeki ülke bayrağını veya kendi sembolünü koruması adına başka bir yayıncıya nöbeti devrediyordu. Bunu yapmak için kendi kitlesini diğer yayıncıya aktarıyor, yani “raid” ediyordu. Cuthbertson’a göre4 “Gerçekten şaşırtıcı olan şey, topluluğun ne kadar hızlı şekilde organize olduğunu ve alanı tutmak için tuvali kendi kendine denetlemeye başladığını görmekti.”
Örgütleme ve denetleme, ayrıca, sanatsal üretimin de iç dinamiğini oluşturan temel aşamalardır. Şiir; şairin belirsiz imgeler, fikirler, anılar, retler biriktirmesi ayrıca tüm bu malzemeyi estetik formda örgütlemesiyle üretim eylemine katmasını içeren sürecin kendisidir. Şairin içerik tasnifi, bizi, harita şiirdeki estetik güdüyü düzenleyen bilişsel sürecin kabulüne de götürür. Bir organizasyon öznesi olarak şair, topladığı ve sınıflandırdığı içeriği şiirsel üretim için tekrar ve tekrar denetler. Onu düzenler, bozar ve biçimlendirir. Bu yönüyle tuval üzerinde kendi varlığını garanti altına almaya çalışan ve bunun için mücadele veren toplulukların, ortaklaşa üretilmiş büyük eserin parçası olduğunun farkında olması; şairin şiir üretme bilinciyle paralellik taşır.
r/Place etkinliğinde yekûn, tekil eserin oluşmadığı görülmektedir. İnsanlar, kendi ortaklıklarını oluşturan gruplar ile (yoğunluklu olarak ülke bayrakları, ulusal temsiller, futbol takımı logoları, internet meme’leri, sanat eserleri, oyun grupları, filmler, müzisyenler, anime’ler, mizahi sloganlar vb.) tuvalde var olmak istemiştir. Etkinlikte inşa ve yıkım süresi boyunca tekrar üretilen herhangi görselin, onu üreten grubun organize olma dinamikleriyle varlığını oluşturduğu söylenebilir.
Kullanıcıların oluşturmaya çalıştığı görsel için gereken koordinatlar (sonraki etkinliklerde çeşitli yazılımlardan destek alınıp taslak çizimler çıkarılsa da) ilk etkinliklerde tamamen katılımcıların organize olma becerisiyle belirlenebilmiştir. Dolayısıyla r/Place’in tuval üzerinde ürettiği kolektif eserin bir harita olduğu (ki bu harita, ülke bayraklarıyla birlikte sanat eserleriyle donatılmış sürekli yenilenen dijital sınırlara sahiptir) ve inşa edilen yapıtların birer şehir olarak düşünülebileceği savunulabilir. Bu bağlamda Barthes’ın5 şehir göstergebilimindeki “Şehir, bir söylemdir; bu söylem de gerçekten bir dildir: Şehir, sakinleriyle konuşur; biz, içinde bulunduğumuz kenti konuşuruz; bunu da orada yaşayarak, orada dolaşarak, ona bakarak yaparız.” vurgusunu hatırlamak, yeni bir bağlantının keşfedilmesine aracı olacaktır. Şehrin kendi sakinleriyle oluşturduğu sosyal ve maddi dil, harita bağlamında poetik bütünlük taşımaktadır. r/Place’de ortaklıkların dijital şehirleri, kendi bütünlüklü dilini tuval üzerinde (ki bu tuval şehirleri, mahalleleri, sokakları olan bir haritadır) oluşturup savunurken tüm bu akışın dilsel üretim süreci ve harita şiir ile benzerlik taşıyan yapısı ilgi çekicidir. Bir gösterge aracı olarak dil; ortaya çıkarılmak istenen görsele nüfuz etmiştir.
“The void”, beyaz kapanış ve yıkım
Her grubun konumunu, hudutlarını belirlemeye başladığı zamanlarda tuvalin ortasında hızla büyüyen siyah bir leke meydana gelmeye başladı. Kendine “the void” diyen bir grup, yıkım eylemi başlatmıştı ve büyük bir merkeze bağlı karmaşık ağlarla eseri manipüle ediyordu. Katılımcı gruplar, şekilsiz siyah bir damla olan “boşluktan” gelen meydan okumaya karşı savaşmak için bir araya geldi.6 Yayıncılar arasında çeşitli koalisyonlar kuruluyor, farklı ülkelerin yayıncıları kendi aralarında temsilci seçerek global iletişim ağı kuruyordu.
Karaltının üzerine çizilen korku verici siluetler; farklı renkte piksellerle eğlenceli çizimlere dönüştürülmeye çalışıldı veya üzerine beyaz bir el konduruldu. Bu bir araya gelme, siyah lekeyi provokatör olmaktan farklı bir yere taşıdı. Grupların, karaltının üzerine “The Dark Side Of The Moon” görseli çizmeye başlamasıyla hesapta olmayan, bütünlüğü bozan bu olgunun ortaya çıkışı; sanatsal üretimin devamı için bir fırsata dönüştürüldü.
Bu noktada Barthes’ın fotoğrafları ya da sanatsal görselleri okuduğu terimler olan studium ve punctum’u hatırlayabiliriz. Herhangi resme duyduğumuz bağlılığı vurgulayan studium kavramı, bilinçli okuma çabasına karşılık gelir.7 Kodlanmış, planlı, akılcı aracılık taşımakta olup ahlaki, sosyal, politik kültürel birikime dayanmaktadır. Barthes, punctum kavramını ısırık, kesik, benek olarak niteler ve izleyene acı veren kaza olarak ayırt edici yönünü vurgular.8 Ona göre studium’un genel geçer anlamını kırmak için punctum’a ihtiyaç duyarız ve punctum’u üreten şey; makinenin plansız, rastgele meydana getirdiği kazanın ta kendisidir.
Kazanın olay mahallinden içimize doğru işleyen bir hata ve delili olarak punctum9 eserdeki anlamı daraltmaktan öte genişleten, yoruma açan bozulma fırsatıdır. Eseri oluşturan bilincin ürettiği poetik evreni genişletmekle birlikte üretme serüveninin içindeki kurma ve yıkım eylemlerini önemseyerek sürecin parçası olduğunu gösterir. r/Place tuvallerinde ortaya çıkan “the void”in yıkıma yaptığı vurgu, katılımcıların yeniden üretimiyle devamlılığı bir adım öne taşır ve karanlık, yerini, bir müzik albümü kapağına bırakır.
Etkinliklerde bunun gibi tekrar dönüşümlerin mizah ve ironiyle birleştiği birçok olaya rastlandı. Kanadalılar, etkinlik içinde kendi bayrağını oluşturmayı başardıktan sonra tüm tuvalde olduğu gibi kendi bayrak çizimleri üzerinde saldırıya maruz kaldı. Bir grup bu karmaşayı fark etti ve bayraktaki akçaağaç yaprağı sembolünü muz görseline çevirdi. Dolayısıyla “Kanada” ve “Banana” kelimelerinin verdiği savaşta yer yer “Banada” bayrağının oluşturulduğu görüldü.
Katılımcılar, forumunuygulama programlama ara yüzündeki hatalara karşı Reddit CEO’su Steve Huffman’a olan tepkilerini, onun kullanıcı adı üzerinden bir slogan aracılığıyla r/Place etkinliğinde dile getirdi. Etkinliğin başından itibaren tuvalde görünmeye başlayan “Fuck Spez” sloganı, etkinliğin bitişinde beyaz renge dönüşme sürecinde de vurgulandı.
COVID-19 pandemisinde büyük popülerliğe erişen “Among Us” oyununun karakterlerini tuval üzerindeki dijital çizimlerin içerisine çok yakın renklerle dizen, dolayısıyla kendi varlığını belirli belirsiz sürprizler olarak sürdürenler de olmuştur. Yıkımın türleri bütünselliği koruyan, iyimser ve estetik çabayı önceleyen biçimde de farklılaşmıştır.
Etkinlikler sona ermeden önce kullanıcılar yalnızca beyaz piksel yerleştirmekle sınırlandırılmıştır. Doldurulan tüm tuval, bu sefer, beyaz piksellerle doldurularak (belki de silinerek) ilk haline döndürülmüştür. Bu bağlamda yıkım (deconstruction) ve kurma (construction) kavramlarıyla ele alınabilecek bir dil haritası olarak r/Place, varlık-yokluk kavramları üzerinde şekillenen, dost-düşman karşıtlığıyla poetik varlığını büyüten bir etkinlik olmuştur. Ulaşılacak çıkarımların tümünde insan varlığını bütünleyen kavramların olduğu görülür.
Tuvaldeki temsillerin, tuval harita bağlamında oluşturulan kolektif dil aracılığıyla geliştirilip sergilenmesi, estetik bilincin beslendiği kaynaklarla bütünleşmesi tüm benzerliklerin en önemlisidir. Genel kanıya göre dijital kültürün oluşturduğu biçimsel gelişmelerin şiir alanı için yozlaştırıcı potansiyel taşıdığı savunulur fakat yıkımın barındırdığı dönüştürücü fırsatlar üzerine tekrar düşünmek gerekir. Dijital çağda şairin sesi ve makinenin algoritmaları benzersiz bir uyumla yeni biçemler keşfedecektir.10 Dijital evren; hızlı soluk alıp veren, bireyin kendi temsilini ortak gruplar aracılığıyla sergileyebildiği ve dilbilimsel anlamı farklı içeriklerle büyüten fırsatlar ağıdır. Bu noktada r/Place, heyecan verici bir harita şiir örneği olarak okunabilir.
1. Lin, C. (2022, 6 Nisan). “r/Place Comes Together as a Big Win for Reddit on its Road to IPO”. Erişim Tarihi: 19 Kasım 2023. https://www.fastcompany.com/90738482/r-place-reddit-final-image-ipo-win
ilgili videolar için bk. 2023: https://youtu.be/xjOMPka5WFo?si=vOtAOAI38XwfFFIX
2022: https://youtu.be/K5O3UgLG2Jw?si=1NTZWpnKZ_GfkqyQ
2017: https://youtu.be/XnRCZK3KjUY?si=tEJhHQ8R1z7k0iKe
2. Tunç, O (2023). Dijital Grafik Savaşları: Reddit R/Place Etkinliğinin Görsel Tasarım ve İletişim Bağlamında İncelemesi. Journal of Arts, 6(4): 345-357.
3. Pendergrass, W., Compomizzi, J., Scibelli, D. ve Szarmach, M. (2022). Digital Mandalas: Communication and Authentic Human Interaction in Reddit’s r/Place Platform”. Issues in Information Systems, 23(3): 9-24.
4. Cuthbertson, A. (2017, 11 Nisan). “Reddit Place: The Internet’s Best Experiment Yet”. Erişim Tarihi: 20 Kasım 2023. https://www.newsweek.com/reddit-place-internet-experiment-579049
5. Barthes, R. (1993). Göstergebilimsel Serüven. Çev. Mehmet Rifat ve Sema Rifat. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
6. Lin, C. a.g.e.
7. Şarkdemir, H. (2019). Sanatta Kurucu Bir Güç Olarak Parodi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü.
8. Barthes, R. (1981). Camera Lucida. New York: Hill and Wang.
9. Şarkdemir, H. a.g.e.
10. Berkay, A. (2023). “Veri, Dil, Büyük Dil Modelleri ve Şiirin Transhümanizm Bağlamında İlişkilendirilmesi”. Buzdokuz 19.
Buzdokuz, sayı 21, Ocak-Şubat-Mart 2024
